Mirzə Fətəli Axundzadə 1857-ci ildə yazdığı bu əsərlə Azərbaycan ədəbiyyatında realist nəsrin banisi olmaqla yanaşı, həm də milli ədəbiyyatımızda povest janrının əsasını qoyur[1]. Povestdə Avropa maarif?ilərinin «d?nyanı sağlam aqil idarə edir» konsepsiyasından ?ıxış edən m?əllif, İran feodal ?sul-idarəsinin ictimai n?qsanlarını, ?lkənin ali feodal d?vlət baş?ılarını kəskin satira atəşinə tutur və maarif?i, humanist hakim ideyasını qızğın təbliğ edir. Odur ki, «Aldanmış kəvakib» povesti d?nya maarif?i nəsrinin orijinal, parlaq n?munələrindən biri kimi dəyərləndirilir. Axundzadə bu əsərində fanatikliyi, nadanlığı tənqid etməklə yanaşı, r?şvətxorluğu, ?zbaşınalığı, haqsızlığı da ifşa edir. Yazı?ı XV əsrdə yaşamış İran tarixi?i İskəndər bəy Munşinin əl yazmaları əsasında bu povesti yazıb, amma o İran h?k?mdarı Nəsrəddin şahı tənqid etmək ???n, m?asir həyatla əsəri əlaqələndirib. Amma povestdə şah obrazında I Şah Abbas g?stərilib. Povest ardıcıl inkişaf edən s?jet xəttinə və aydın kompozisiyaya malikdir və o, başlanğıcdan, bağlamadan və iki hissədən ibarətdir. Povestin başlanğıcı cəmi iki sətirdə yazılıb. Artıq 7 ildiki Şah Abbas ?lkəni idarə edir. Novruz bayramından cəmi 3 g?n sonra baş m?nəccim xəbər verir ki, 15 g?ndən sonra şahı devir edəcəklər. Elə m?nəccimin bu xəbərindən sonra əsas hadisələr cərəyan etməyə başlayır. Şah əsas vəzirlərini başına topluyur və məsləhətləşir. Baş m?nəccimin məşvərət ilə belə qərara gəlirlər ki, Şah Abbas bir m?ddətlik hakimiyyəti hansısa «kafirə» versin, və onların se?imi yəhər?i Yusif olur. Povestin ikinci hissəsi isə yeni şaha həsr olunub. Yusif Sarac qabaqcıl insan idi və hakimiyyətə gələn kimi ancaq ?z?n? d?ş?nən vəzirləri vəzifədən azad edir, onların yerinə onlardan daha ağıllı, d?zg?n insanları təin edir. ?lkədə yeni yollar, k?rp?lər, karvan saraylar, məktəblər, xəstəxanalar tikilir. O, ağır vergiləri y?ng?l vergilərlə əvəz edir. Yusif şahın b?t?n etdikləri yalnız millətinin daha yaxşı həyat yaşaması ???n idi. İranda daha g?zəl g?nlər başlayır. Yusif şah isə ideal hakimiyyət?i kimi g?stərilir[2]. Amma o, ?z məqsədinə ?atammır, ??nki belə rahat həyat yaşamağa adət etməmiş millət, başlıyır ?syan etməyə və onu taxtdan devirir. Onun yerinə isə z?l?mkar şah Abbas geri qayıdır. Bundan sonra hər şey ?z yerinə qayıdır, və sanki Yusif şah olmamış kimi hər şey əvvəl ki kimi davam edir.
